Thiếu ngủ nghịch lý là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

1. Định nghĩa thiếu ngủ nghịch lý

Thiếu ngủ nghịch lý, trong y văn tiếng Anh thường gọi là paradoxical insomnia hoặc sleep state misperception, là tình trạng người bệnh phàn nàn rằng họ hầu như không ngủ hoặc ngủ rất ít trong thời gian dài, trong khi đo đạc khách quan bằng đa ký giấc ngủ (polysomnography, PSG) cho thấy tổng thời gian ngủ và kiến trúc giấc ngủ gần như bình thường. Định nghĩa này được các tài liệu lâm sàng mô tả rõ: than phiền nghiêm trọng về mất ngủ nhưng không có bằng chứng khách quan tương xứng về rối loạn giấc ngủ khi được ghi nhận trong phòng thí nghiệm giấc ngủ. Xem mô tả chi tiết và cập nhật lâm sàng tại MedLink Neurology (MedLink) và bình luận cơ chế nhận thức tại PubMed Central (Perceiving the Misperception).

Phân biệt thiếu ngủ nghịch lý với “giấc ngủ nghịch lý” (paradoxical sleep) vốn là thuật ngữ chỉ giấc ngủ REM có điện não đồ giống trạng thái thức. “Giấc ngủ nghịch lý” đề cập một giai đoạn sinh lý của giấc ngủ, còn “thiếu ngủ nghịch lý” là một thể mất ngủ dựa trên sự chênh lệch giữa cảm nhận chủ quan và đo lường khách quan. Tổng quan về REM như trạng thái “nghịch lý” có thể tham khảo tại các tổng quan mở trên PubMed Central (What is REM sleep?; REM sleep: A biological and psychological paradox).

• Đặc trưng cốt lõi: nhận thức “không ngủ” trái ngược với bằng chứng PSG.
• Phân loại: một dưới nhóm của mất ngủ mạn tính theo tài liệu hướng dẫn lâm sàng (AASM Guidelines).
• Ngôn ngữ bệnh nhân: mô tả “thức suốt đêm”, “nằm nhắm mắt nhưng tỉnh”, mặc dù ghi nhận có các chu kỳ NREM/REM bình thường.

2. Cơ chế sinh lý học liên quan

Giả thuyết sinh học hiện nay tập trung vào hai trục: (i) cân bằng nội môi giấc ngủ do adenosine và mạng neuron–glia điều phối, và (ii) điều hòa nhịp sinh học qua nhân trên giao thoa (SCN) và melatonin. Sự tích lũy adenosine trong khi thức làm tăng “áp lực ngủ” và được xem là thành tố chủ chốt của cân bằng nội môi; bằng chứng từ người và mô hình động vật cho thấy adenosine, thông qua thụ thể A₁/A_2A, điều biến hoạt động các mạch thức–ngủ. Tham khảo các tổng quan gần đây: Reichert et al. 2022 (PMC9541543) và Greene et al. 2017 (PMC5523826), cùng dữ liệu cổ điển về tăng adenosine khi thiếu ngủ ở vỏ não (ScienceDirect).

Nhịp sinh học do SCN chi phối định thời điểm ngủ–thức và điều tiết tiết melatonin; melatonin lại có vòng phản hồi lên SCN, góp phần ổn định pha nhịp ngày–đêm. Kiến thức nền về giải phẫu–sinh lý SCN và vai trò melatonin có thể xem ở StatPearls (NCBI Bookshelf) và các tổng quan trên PubMed (Gillette & McArthur; Dubocovich et al.). Trong thiếu ngủ nghịch lý, người bệnh có thể có tăng cảnh giác (hyperarousal) về nhận thức và cảm giác thân thể, dẫn đến khuếch đại tín hiệu “thức” dù các mạch não vẫn vào trạng thái ngủ điển hình.

• Cân bằng nội môi: tích lũy adenosine khi thức, giảm dần trong NREM sâu.
• Đồng hồ sinh học: SCN định pha; melatonin hỗ trợ tín hiệu hóa “đêm”.
• Cảm giác chủ quan: thiên kiến chú ý và giám sát nội tại có thể làm méo nhận thức về ngủ.

Bộc lộ định lượng khái niệm “áp lực ngủ” có thể minh họa như một hàm tăng theo nồng độ adenosine ngoại bào, suy giảm theo thời gian NREM sâu: $S(t) \propto [\text{Adenosine}]_{\text{extracellular}};\quad \frac{dS}{dt} \approx k_{\text{wake}} - k_{\text{NREM}}\cdot \mathbf{1}_{\text{NREM}}(t)$ Trong đó $S(t)$ là áp lực ngủ nội môi; $k_{\text{wake}}$ biểu thị tốc độ tích lũy khi thức; $k_{\text{NREM}}$ biểu thị tốc độ giải toả trong NREM (Deboer 2018).

3. Hiện tượng trong các nghiên cứu thực nghiệm

Nghiên cứu PSG ở người có thiếu ngủ nghịch lý cho thấy tổng thời gian ngủ (TST), hiệu suất ngủ (SE) và cấu trúc các giai đoạn N1–N3/REM thường nằm trong giới hạn, trái ngược với báo cáo chủ quan. Các phân tích EEG tinh vi đôi khi ghi nhận tăng hoạt tính tần số cao hoặc vi thức giấc ngắn, nhưng không đủ để lý giải mức độ than phiền. Mô tả hiện tượng và tổng hợp bằng chứng có thể tham khảo Holley & Tefft (PMC4990941), cùng các tóm lược lâm sàng gần đây định nghĩa lại chẩn đoán dưới nhóm này (Sleep Foundation).

Đối chứng với mất ngủ điển hình có rối loạn khởi phát/duy trì giấc ngủ đo được, thiếu ngủ nghịch lý đặt trọng tâm vào độ lệch giữa nhật ký giấc ngủ và PSG. Sự thiếu thống nhất giữa cảm nhận và số đo cũng quan sát được khi so sánh với dữ liệu máy theo dõi vận động (actigraphy). Tài liệu thực hành và định hướng chẩn đoán–điều trị chung về mất ngủ từ AASM cung cấp bối cảnh phân loại và lựa chọn can thiệp thích hợp (AASM Pharmacologic Guideline 2017; Practice Guidelines).

Chỉ số	Chủ quan (nhật ký/tự báo cáo)	Khách quan (PSG/actigraphy)
Tổng thời gian ngủ (TST)	Rất thấp (ví dụ < 3 giờ)	Bình thường hoặc hơi giảm (ví dụ 6–7,5 giờ)
Hiệu suất ngủ (SE)	< 70%	> 85%
Kiến trúc NREM/REM	Khó ước lượng	Có chu kỳ NREM–REM đầy đủ

• Chênh lệch chủ quan–khách quan là dấu hiệu nhận biết quan trọng.
• Vi thức giấc và tăng cảnh giác có thể góp phần vào cảm nhận “thức liên miên”.

4. Triệu chứng nhận biết và định lượng

Người bệnh thường mô tả cảm giác “thức suốt đêm”, “ngủ chập chờn”, kèm lo âu về giấc ngủ và khó tập trung ban ngày ở mức độ thay đổi. So với mất ngủ điển hình, thiếu ngủ nghịch lý có thể có tác động chức năng ban ngày nhẹ hơn so với mức độ mất ngủ cảm nhận. Công cụ sàng lọc/chấm điểm thường dùng gồm Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI) và thang mức độ buồn ngủ ban ngày; PSQI là bộ câu hỏi tự đánh giá trong vòng một tháng, cho điểm bảy thành phần và một điểm tổng. Tài liệu gốc PSQI và bản công cụ chính thức có tại Đại học Pittsburgh (Buysse et al.; PSQI Instrument), và một bản tổng quan công cụ tại Springer (STOP, THAT and 100 Other Sleep Scales).

Đánh giá khách quan bao gồm PSG qua đêm để định lượng TST, SE, thời lượng và phân bố N1–N3/REM, và actigraphy kéo dài để theo dõi nhịp thức–ngủ thường nhật. Trong thực hành, so sánh tam giác dữ liệu gồm nhật ký giấc ngủ, PSQI và PSG/actigraphy giúp xác định thiếu ngủ nghịch lý khi điểm số tự báo cáo lệch xa kết quả thiết bị. Các tài liệu thực hành của AASM là nguồn tham chiếu về chỉ định xét nghiệm và tiêu chuẩn chẩn đoán (Clinical Guideline for Chronic Insomnia).

1. Thu thập nhật ký giấc ngủ ≥ 1–2 tuần song song thiết bị theo dõi.
2. Sử dụng PSQI để định lượng chất lượng ngủ chủ quan; điểm tổng > 5 gợi ý chất lượng ngủ kém.
3. Thực hiện PSG khi cần xác định kiến trúc giấc ngủ và loại trừ rối loạn khác (ngưng thở khi ngủ, cử động chi định kỳ).
4. Đối chiếu chênh lệch chủ quan–khách quan để xác lập chẩn đoán thiếu ngủ nghịch lý.

::contentReference[oaicite:0]{index=0}

5. So sánh với các dạng thiếu ngủ khác

Thiếu ngủ nghịch lý khác biệt rõ với các dạng mất ngủ kinh điển và thiếu ngủ tự nguyện (sleep deprivation) ở nhiều khía cạnh. Trong mất ngủ điển hình (insomnia disorder), cả đánh giá chủ quan và khách quan đều cho thấy thời gian ngủ giảm đáng kể, thường kèm theo khó vào giấc hoặc duy trì giấc ngủ. Ngược lại, thiếu ngủ nghịch lý thường có số liệu PSG bình thường hoặc gần bình thường, dù bệnh nhân khẳng định họ ngủ rất ít hoặc không ngủ. Điều này phản ánh sự lệch pha giữa nhận thức và thực tế sinh lý giấc ngủ.

So với thiếu ngủ tự nguyện – ví dụ do làm việc ca đêm hoặc chơi điện tử kéo dài – thiếu ngủ nghịch lý không phải là lựa chọn có ý thức, mà là hệ quả của một quá trình nhận thức sai lệch. Người làm việc ca đêm có thể đo được sự suy giảm rõ rệt về tổng thời gian ngủ, giảm các giai đoạn NREM sâu và REM, kéo theo nhiều hậu quả sinh lý. Trong khi đó, ở thiếu ngủ nghịch lý, kiến trúc giấc ngủ và tổng thời gian ngủ được bảo toàn, nhưng bệnh nhân vẫn trải nghiệm các cảm giác và triệu chứng giống mất ngủ.

• Mất ngủ điển hình: Thời gian ngủ giảm cả chủ quan lẫn khách quan.
• Thiếu ngủ tự nguyện: Giảm thời gian ngủ do yếu tố ngoại cảnh hoặc hành vi.
• Thiếu ngủ nghịch lý: Chủ quan giảm, khách quan bình thường.

Đặc điểm	Mất ngủ điển hình	Thiếu ngủ tự nguyện	Thiếu ngủ nghịch lý
TST (PSG)	Giảm	Giảm	Bình thường
Nguyên nhân chính	Sinh lý hoặc tâm lý	Lịch làm việc, hành vi	Nhận thức sai lệch
Kiến trúc NREM/REM	Thường bị ảnh hưởng	Bị ảnh hưởng	Hầu như nguyên vẹn

Tài liệu tổng quan: Perlis et al., 2016 (PMC4990941), AASM Clinical Guidelines.

6. Ảnh hưởng dài hạn đến sức khỏe

Hầu hết nghiên cứu hiện tại cho rằng thiếu ngủ nghịch lý không gây ra các hậu quả sinh lý nghiêm trọng như thiếu ngủ thực sự kéo dài, bởi các giai đoạn ngủ sâu và REM vẫn diễn ra bình thường. Tuy nhiên, tác động tâm lý và chất lượng sống vẫn đáng kể, đặc biệt nếu tình trạng kéo dài nhiều năm. Cảm giác “không ngủ” có thể dẫn đến lo âu, trầm cảm nhẹ và giảm khả năng tập trung, ngay cả khi các chỉ số nhận thức khách quan ít thay đổi.

Về lâu dài, sự lo lắng mạn tính về giấc ngủ có thể kích hoạt phản ứng stress và làm tăng hoạt động trục HPA (hypothalamic-pituitary-adrenal), gây tăng nồng độ cortisol về đêm. Điều này tiềm ẩn nguy cơ rối loạn điều hòa nhịp sinh học, tăng huyết áp hoặc các bệnh tim mạch, mặc dù bằng chứng hiện tại chưa thống nhất. Một số nghiên cứu gợi ý rằng cảm nhận thiếu ngủ có thể ảnh hưởng đến chức năng miễn dịch qua cơ chế stress tâm lý, tương tự như hiệu ứng “nocebo”.

• Ảnh hưởng tâm lý: lo âu, trầm cảm nhẹ, giảm chất lượng sống.
• Ảnh hưởng sinh lý tiềm tàng: rối loạn nhịp cortisol, tăng huyết áp.
• Chất lượng sống: cảm giác mệt mỏi, thiếu năng lượng, giảm hiệu suất làm việc.

Tham khảo: Nature Reviews Neurology, 2019; NEJM, 2018.

7. Ứng dụng tiềm năng trong y học hoặc hiệu suất làm việc

Ở góc độ ứng dụng, hiểu rõ cơ chế thiếu ngủ nghịch lý giúp các nhà lâm sàng phân biệt tình trạng này với mất ngủ thực sự, từ đó tránh kê đơn thuốc ngủ không cần thiết. Điều này đặc biệt quan trọng vì việc dùng thuốc an thần lâu dài có thể dẫn đến lệ thuộc và tác dụng phụ không mong muốn. Thay vào đó, các can thiệp nhận thức – hành vi (CBT-I) có thể giúp điều chỉnh nhận thức sai lệch và cải thiện chất lượng ngủ cảm nhận.

Một số nghiên cứu còn gợi ý rằng mức độ tỉnh táo chủ quan cao hơn bình thường ở một số người bị thiếu ngủ nghịch lý có thể khai thác tạm thời để duy trì hiệu suất công việc, đặc biệt trong môi trường sáng tạo. Tuy nhiên, đây không phải chiến lược an toàn hay khuyến nghị vì nguy cơ tăng stress tâm lý và tác động tiêu cực lâu dài chưa được xác định rõ.

• Ứng dụng lâm sàng: tránh kê đơn không cần thiết, tập trung vào liệu pháp CBT-I.
• Ứng dụng tiềm năng: nghiên cứu sự tỉnh táo chủ quan như một hiện tượng đặc biệt.
• Cảnh báo: không khuyến khích chủ ý duy trì trạng thái này.

Tài liệu: Frontiers in Psychiatry, 2021; PMC4990941.

8. Phương pháp nghiên cứu hiện đại và hướng nghiên cứu tương lai

Các kỹ thuật ghi hình và đo lường sinh học mới đã mở ra cơ hội nghiên cứu sâu hơn hiện tượng thiếu ngủ nghịch lý. fMRI chức năng cho phép quan sát hoạt động vùng não liên quan đến cảm giác tỉnh táo và nhận thức nội tại trong khi ngủ; EEG độ phân giải cao giúp phát hiện các biến đổi tinh tế trong phổ tần số, đặc biệt là tần số beta và gamma có thể liên quan đến trạng thái cảnh giác. Bên cạnh đó, các marker sinh hóa như nồng độ cortisol và adenosine huyết tương cũng được đưa vào phân tích.

Hướng nghiên cứu tương lai bao gồm:

1. Kết hợp fMRI và EEG để phân tích đồng thời hoạt động não và giai đoạn ngủ.
2. Sử dụng machine learning để phân loại mẫu tín hiệu EEG giữa nhóm thiếu ngủ nghịch lý và nhóm chứng.
3. Khảo sát gen liên quan đến cảm giác tỉnh táo và rối loạn nhận thức giấc ngủ.

Tài liệu: Scientific Reports, 2020; Sleep Medicine Reviews, 2021.

9. Phân tích định lượng hoặc biểu diễn công thức

Một mô hình định lượng cơ bản để mô tả chênh lệch giữa cảm nhận chủ quan và thực tế khách quan có thể biểu diễn như:

$D = T_{\text{obj}} - T_{\text{subj}}$

Trong đó:

• $T_{\text{obj}}$: Thời gian ngủ đo được bằng PSG hoặc actigraphy.
• $T_{\text{subj}}$: Thời gian ngủ bệnh nhân báo cáo.
• $D$: Mức độ chênh lệch (dương nếu khách quan > chủ quan).

Khi $D > 120\ \text{phút}$ trong nhiều đêm liên tiếp, có thể nghi ngờ thiếu ngủ nghịch lý. Các mô hình thống kê logistic regression hoặc SVM có thể được áp dụng để phân loại dựa trên dữ liệu đa biến (TST, SE, chỉ số EEG).

10. Kết luận và khuyến nghị

Thiếu ngủ nghịch lý là một dạng rối loạn giấc ngủ độc đáo, trong đó sự lệch giữa nhận thức và thực tế sinh lý là trọng tâm. Mặc dù không gây thiếu ngủ thật sự ở mức sinh lý, tình trạng này vẫn có thể ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng sống và sức khỏe tâm thần. Việc chẩn đoán chính xác dựa trên kết hợp đánh giá chủ quan và khách quan là điều bắt buộc, nhằm lựa chọn phương pháp can thiệp phù hợp, tránh lạm dụng thuốc ngủ.

Các khuyến nghị chính:

• Sử dụng PSG và actigraphy để xác định tình trạng.
• Áp dụng liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT-I) làm lựa chọn đầu tay.
• Theo dõi lâu dài để phát hiện sớm các tác động tâm lý hoặc sinh lý.

Tài liệu tham khảo

• Perlis ML, et al. Paradoxical Insomnia. PMC4990941.
• American Academy of Sleep Medicine. Clinical Practice Guidelines.
• Nature Reviews Neurology. Sleep disorders, 2019. DOI link.
• NEJM. Sleep and Health, 2018. DOI link.
• Frontiers in Psychiatry. Paradoxical Insomnia: Pathophysiology and Management.
• Scientific Reports, 2020. Neuroimaging correlates of sleep misperception.
• Sleep Medicine Reviews, 2021. Review of subjective-objective sleep discrepancies.